[ Gepubliceerd in Pf 6 – 2018 ]
Het waren de wonderschone verhalen van een matroos uit Oekraïne die Christian van der Kooy (1983, Goes) in 2003 voor het eerst naar Kiev, Odessa en de Krim deden reizen. Hij verkende er het zomerse straatleven met een kleinbeeld camera en werd verliefd op de zachtmoedigheid van de mensen. Hij koos er in het bijzonder voor om het overgrote deel in de zomer te fotograferen, en de winter slechts een klein aandeel toe te kennen: ”Oekraïne is dan een heel ander land in vergelijking met de zomer wanneer het sociale leven zich buiten afspeelt. Ik heb de interactie buiten nodig om iets te kunnen zien van de nuances van het dagelijks leven.” Veertien jaar later is er een boek. Anastasiia, She Folds Her Memories Like A Parachute is een gelaagde liefdesgeschiedenis waarin het land én een jonge vrouw centraal staan.
Aanvankelijk was Christian van der Kooy gecharmeerd van met name Odessa en de Krim, maar met de jaren groeide dat tot een wezenlijke liefde voor het land en haar bevolking. Hij vertelt hoe dat ging. “In 2004 keerde ik terug naar Oekraïne. Na de tweede ronde van de presidentsverkiezingen was er een volksopstand uitgebroken: de Oranjerevolutie. Tijdens mijn eerste bezoek had ik twee studenten ontmoet die me veel over het land vertelden. Daardoor kon ik het ongeduld en de onvrede om geen rol van betekenis te kunnen spelen in de zoektocht naar de culturele identiteit van Oekraïne beter begrijpen. Ik had geen slaapplek geregeld, me niet realiserend dat de ‘baboesjki’ die ’s zomers voor het centraal station kamers te huur aanbieden er ’s winters niet zijn. Na vruchteloze omzwervingen met een taxi op zoek naar een ‘dorm’, doemde uit het niets een oude dame in een bontjas op. Door de verse sneeuw volgde ik haar naar een stalinka-huis waar een jongetje van elf opendeed. Hij sprak vloeiend Engels, nodigde me binnen, gaf me zwarte thee en vroeg me te wachten op zijn moeder. Anna gaf bijles Engels naast haar baan als docent aan de Landbouw Universiteit. Ik mocht de nacht blijven, hoefde nooit meer weg, en werd in de familie opgenomen. Zij heeft geregeld dat ik in de stemlokalen mocht fotograferen, en heeft me half Kiev doorgesleept.”
“Zonder die ontmoeting was ik waarschijnlijk niet naar Kiev teruggegaan, maar in de jaren erna was haar huis steeds mijn uitvalsbasis om stad en land verder te ontdekken. Alles staat of valt met langdurig persoonlijk contact, zeker in een land waar taal en cultuur je vreemd zijn.”
Van der Kooy werk al ruim tien jaar aan verschillende langlopende projecten waarin hij vanuit nieuwsgierigheid het gebruik van het landschap in de breedste zin van het woord onderzoekt. Zijn interesse gaat uit naar een specifieke interactie van mensen met hun leefomgeving, met het landschap, de grond. Thuis in Nederland vertaalt zich dat ook naar architectuurfotografie bijvoorbeeld. Waarom hij juist nú de noodzaak voelde een boek te maken hangt samen met Euromaidan, de tweede revolutie die hij in korte tijd meemaakte. Van der Kooy: “Ik móest me door mijn relatie met Anastasiia tot de gebeurtenissen verhouden, en de juiste vertelvorm zoeken. Ik wilde me overigens niet politiek uitspreken, maar zocht vooral naar hoe ik ideeën en dwarsverbanden over het land tot uitdrukking kon brengen.”
“Het boek Unfinished Dissertation van Boris Mikhailov is een grote inspiratiebron geweest. Hij lijmde zijn foto’s van alledaags leven in Charkov op de achterkant van de pagina’s van een concept dissertatie van een student, en maakte daar aantekeningen bij. Het zijn kritische gedachten, geestige observaties en citaten, maar ze vertellen ondertussen heel veel over de droefheid en absurditeit van het Sovjetleven.”
Van der Kooy illustreert met een voorbeeld hoe het landschap, steevast zijn vertrekpunt, de complexe geschiedenis in het boek verbeeldt. “Het landschap draagt de fysieke en mentale sporen van het verleden, connotaties. Een strand op de Krim dat ik altijd aanduidde als ‘de Kies’ bijvoorbeeld, wordt gemarkeerd door een rotsformatie, de diva en de monnik. Dat weet ik van een oude ansichtkaart die ik van Nastya’s opa heb gekregen. Het viel me op dat ‘de monnik’, die nu dus op een kies lijkt, twee keer zo hoog was. Ik verbind dat dan met het verbod op religie in de Sovjettijd. In mijn fantasie is die berg door het regime een kopje kleiner gemaakt. Op mijn foto van die plek zit op de voorgrond een meisje als een diva op een grote steen, precies de vorm van de gelijknamige rots.”
-Betrokkenheid en verbondenheid-
Aanvankelijk wilde Van der Kooy de geopolitieke situatie als uitgangspunt nemen. Hij legt uit waarom hij in plaats daarvan zijn geliefde tot hoofdpersoon van zijn boek maakte. “Ik heb nu al twee revoluties meegemaakt en wie zegt dat er binnenkort niet weer wordt gedemonstreerd? In die zin is het dagelijkse leven veel interessanter dan een momentopname van een revolutie, hoe heftig ook. Het familieleven gaat door, met al haar moeilijkheden en uitspattingen. Met kleine stapjes probeert de Oekraïense bevolking een volwaardig land met een eigen identiteit op te bouwen. Ik probeer in het boek veel van mijn kennis over de geschiedenis te delen, maar het is onvoltooid en zal dat blijven zolang er beweging is.”
Mijn overtuiging is dat Oekraïne ondanks de traagheid en tegenstellingen, en dankzij de mensen, een land is dat je echt kunt vieren
Hij gaat verder: “Om het verhaal genuanceerd te kunnen vertellen is het voor mij noodzakelijk om vanuit mijn gevoelsleven te vertrekken, vanuit de menselijke maat. Doordat ik meer mensen en hun persoonlijke geschiedenissen leerde kennen, groeide bovendien het besef dat elk mens ten diepste verlangt naar relationele betrokkenheid en verbondenheid met de ander. Dat is essentieel voor de wederopbouw van het land. Nu ben ik in de gemeenschap geaard. Dat komt door Anna, maar vooral door Nastya (koosnaam voor Anastasiia). Bovendien begreep zij vanuit haar interesse in de kunsten mijn zoektocht naar het verbeelden van gedachten en gevoelens. Het boek is het resultaat van onze samenwerking.”
De voornoemde ‘mensen en geschiedenissen’ gaven zich niet zomaar bloot. “Nastya’s grootouders hebben mij heel lang als spion gezien: ‘Wat moet hij met onze kleindochter’ en ‘Waarom is hij zo geïnteresseerd in ons land?’. Ze begrepen heel lang mijn oprechte belangstelling niet en hielden zich op de vlakte. Ondertussen versta ik best goed Russisch waardoor ze zich niet meer achter die taalbarrière kunnen verschuilen. Dat maakt het voor hen confronterend.”
“Het feit dat ik veel aan ze vraag, is ook nieuw voor ze. Na herhaalde keren vragen, heeft opa me meegenomen naar het cybernetisch instituut waar hij zijn hele leven heeft gewerkt. Dat bleek op maar tien minuten lopen van thuis te zijn. Hij was er in geen vijftien jaar geweest, maar iedereen kende hem nog. Dat was emotioneel; voor hem maar ook voor mij. Door de nieuwe generatie wordt niet veel meer voor lief genomen, maar de ouderen denken dat ze toch niks meer kunnen veranderen.”
-Liefde en oprechtheid-
In zijn boek probeert Van de Kooy Oekraïne in al haar gelaagdheid te tonen. De (lange-afstands) relatie met Anastasiia is van grote invloed op het beeld dat de fotograaf van het land heeft en is zodoende prominent aanwezig, óók in de vorm. De opbouw van het boek is een reis – van Kiev naar Odessa, de Krim en weer terug naar Kiev – die de seizoenen volgt. “Ik wissel landschappen, stadsgezichten en portretten af met teksten met duidelijke vertelstemmen van Anastasiia en mijzelf; de dialoog tussen een buitenstaander en iemand die haar moederland laat zien.”
“Skype-screenshots en sms-berichten van onze gesprekken vormen de ruggengraat. Het idee om iets met onze gesprekken te doen ontstond pas tijdens de tweede revolutie, toen de situatie ook in onze gesprekken was doorgesijpeld. Die laag is herkenbaar aan een eigen PMS-kleur.”
Uiteraard laat Van der Kooy zijn genuanceerd blik ook in zijn fotografie en de onderwerpen die hij vastlegt doorsijpelen. “Ik laat in verschillende lagen het heden en verleden spreken. Het is niet mogelijk om zich totaal van (Sovjet)Rusland af te keren, ook al is dat de wil van de huidige regering. Het losweken en tegelijkertijd opbouwen van een eigen identiteit gaat in kleine stapjes, maar media en andere fotografen focussen op resultaten en uitwassen. Mijn overtuiging is dat Oekraïne ondanks de traagheid en tegenstellingen, en dankzij de mensen, een land is dat je echt kunt vieren. Daarom zie ik het boek als een ode.”
“Je moet de nuances wel kennen voor je ze kunt zien, laat staan verbeelden. Ik probeer verbindingen te keggen en te zoeken naar meer betekenissen”’, zegt Van der Kooy nog over zijn noodzaak om het onderwerp met liefde en oprechtheid te benaderen.
De fotograaf koos ervoor om met de technische en middenformaat camera te werken. “Mijn Technische Camera is een Linhof Technika uit 1930, een loop-bodem. Dat houdt in dat je hem kunt opvouwen in een kleine rugzak. Ik ben er heel wendbaar mee, en kan er zelfs mee uit de hand fotograferen.” Hij koos voor die methode “omdat het tijd, concentratie, geld en moeite kost om een beeld te maken. Dat geeft de uitdaging om selectief te zijn maar tegelijk de spontaniteit niet te verliezen.”
“Ik heb alles heel bewust met Kodak-film gefotografeerd omdat ik het karakter van die film menselijk en vriendelijk vind.”
Na een geslaagde crowdfunding met nog acht dagen op de teller en het benodigde bedrag al gehaald, is de verschijningsdatum eind 2017 een feit. Alvast bestellen kan op zijn website.
