Het straatbeeld is anders, andere woorden sieren winkelruiten, uit monden komen andere klanken, zelfs voor e-mails gelden andere conventies en bij de bakker is de verwarring groot; een pistolet is echt iets heel anders dan een pistoleeke. Ik dacht dat mijn verhuizing van Nederland naar België een kwestie van spullen de grens over rijden zou zijn. Maar nadat de adrenaline van de eerste maand was uitgewerkt, bleken de ochtenden lang en zwaar, een dagelijks ritme ver te zoeken, om maar te zwijgen over de impact van de compleet andere indelingslogica voor de schappen in de supermarkt. En dan had ik al eens twee-en-een-half jaar in Antwerpen gewoond. Met een Vlaming nota bene. Had ik last van de jaarlijkse winterdip of was het een vorm van acute aanstelleritis? Waarom kon de ervaring niet verhinderen dat ik stress voelde?
Stress
Voor de mentale effecten van een verhuizing naar een andere cultuur bestaat een onderzoeksgebied: aculturatie psychologie. En ja, ook een schijnbaar weinig ingrijpende verhuizing van Nederland naar België valt daaronder, hoewel de gevolgen voor arbeidsmigranten en oorlogsvluchtelingen uiteraard vele malen meer impact hebben. ‘Het scala aan veranderingen wanneer je van cultuur verandert is heel breed: van veranderingen in emoties tot hoe je over de wereld denkt. Stress, alle nieuwigheid net wel of slechts met moeite aankunnen, is daar een onderdeel van’, legt Batja Mesquita uit. Mesquita is hoogleraar psychologie aan de KU Leuven en ervaringsdeskundige. Ze begreep mijn verzoek in eerste instantie dan ook niet: ging het om haar expertise of om haar persoonlijke verhaal? Ze woonde op veel verschillende plekken in Europa, zelfs in Bosnië, maar ervoer de grootste shock in Amerika. Mesquita: ‘Bij een internationale verhuizing verandert er niet alleen materiaal veel, maar verlies je ook je sociale netwerk. Aculturatie kan je moe maken omdat alles, zelfs hoe een melkfles eruit ziet, anders is dan je gewend bent. In zeer ernstige gevallen kun je van aculturatie uitgeput raken, angstig of depressief worden. Als je dichterbij blijft, is de impact natuurlijk kleiner.’
Het ligt niet alleen aan jou
Je hebt ervaring met de nieuwe cultuur nodig om je ertoe te leren verhouden en om over je stress heen te komen. Maar wat nu als je alleen contact hebt met een nukkige caissière, bijvoorbeeld omdat je thuis werkt of doordat je onwillekeurig veel vrienden maakt met dezelfde herkomst? ‘Je past je maar aan in de mate waarin je contact hebt met de nieuwe omgeving’, legt de wetenschapster uit. ‘Het is bovendien heel belangrijk hoe de vertegenwoordigers van die nieuwe cultuur over jou denken. Als je niet welkom bent is het moeilijk, zo niet onmogelijk, om geïntegreerd te raken. Wanneer je in een goede baan terecht kan, heb je daar natuurlijk veel minder last van. Je gastomgeving speelt een belangrijke rol in hoe snel en hoe goed je integreert, dat ligt niet alleen aan jou.’
Cava
Wat kan helpen de stress het hoofd te bieden: dénken dat je het aankunt, enkele positieve ervaringen in het begin en de aanwezigheid van een bestaand netwerk om op terug te vallen. Het handjevol mensen met wie ik contact heb gehouden zijn dus een aanknopingspunt, al was het maar om te weten te komen waar ik mijn kaas moet kopen en waar je het best een cava kunt gaan drinken op vrijdag. Voor fotograaf Ksenia Galiaeva, sinds een jaar in Antwerpen, was de aanwezigheid van goede vrienden de reden om zonder veel twijfel te verhuizen. Oorspronkelijk komt ze uit Rusland. Vlak na het ontbinden van de Soviet Unie nam ze de gelegenheid om een jaar in het buitenland te studeren. Het werd de kunstacademie in Den Bosch. Het ene jaar werden er achttien.
Ze vertrok naar België omdat ze Amsterdam zat was. ‘Ik moest steeds verhuizen, kreeg minder ruimte voor meer geld. Toen er ik na drie maanden reizen in Japan terugkwam, werd ik overvallen door al die dingen die me waren gaan tegenstaan. Het was echt een cultuurschok, ik ben meteen doorgereisd naar België.’
Deze keer was het maar een halve migratie
Vergeleken met de schok toen ze uit Rusland kwam, stelde deze verhuizing niets voor. Een halve migratie noemt ze het. ‘Het duurde heel lang voor ik de dingen begreep destijds. Nu was het beter: dichtbij, dezelfde taal, vrienden in de stad, weinig risico omdat je leven een beetje door kan lopen en je makkelijk terug kunt als je zou willen.’
Ik vertel haar over mijn vermoeidheid, hoe de kleine verschillen me tegenvallen. Ze geeft toe dat ook zij de verhuizing heeft onderschat. ‘Ik dacht dat sommige dingen makkelijker zouden zijn omdat ik al vrienden had. Maar mijn netwerk breidt zich niet echt uit. Ik werk bovendien in een atelier aan huis tegenwoordig. Of dat een goede invloed heeft weet ik niet’, voegt ze er grinnikend aan toe.
Zetelplakken
Ondanks mijn bescheiden netwerk in de stad breng ik veel tijd alleen door achter de computer, of met mijn geliefde op de zetel of café. Of het eigenlijk uitmaakt of je alleen of samen verhuist, vraag ik aan Batja Mesquita. ‘Het kan bedreigender zijn als je in je eentje bent. Meer heimwee, een hardere confrontatie omdat je alles zelf moet uitzoeken. Maar daarvan leer je ook sneller en dan gaat de stress misschien eerder over. Als je samen bent is de kans op isolatie groter omdat je eerder geneigd bent thuis in de zetel te blijven plakken. Dat is veilig, maar isolatie geeft op den duur ook stress omdat je je niet leert aanpassen.’
Schrijver Ivo Victoria verhuisde twaalf jaar geleden naar Amsterdam. Dat zijn Franse vriendin daar reeds woonde vergemakkelijkte zijn integratie. ‘Zij had al een sociaal leven daar, wist waar we uit konden gaan, waar er dingen te doen waren. Ik kende ook mensen van mijn vorige werk bij Mojo. Daarbij, ik hield wel van de Nederlandse manier van werken en communiceren, dus ik ging gemakkelijk mee in de nieuwe situatie.’
Dat hij na al die tijd nog altijd de Vlaamse Amsterdammer is, deert hem nauwelijks. ‘Ik merk het wel wanneer er een Nederlander met vergelijkbaar werk en status tegelijkertijd een boek uitbrengt. Dan zal De Volkskrant eerder dat boek recenseren dan het mijne. Maar tegelijkertijd kan ik juist door de afstand ook meer voor De Standaard werken, omdat de verschillen een onderwerp zijn geworden.’
Met de spullen in de supermarkt heeft hij geen probleem, maar zijn vriendin koopt altijd groot in wanneer ze in zo’n Franse supermarché zijn. ‘Wat ik wel echt mis is de cafécultuur. Vroeger kon ik gewoon ergens alleen naar toe en dan was er altijd wel iemand die ik kende. Dat is nu niet meer, de stad is te uitgestrekt.’
Rijker beeld
Brengt een internationale verhuizing ook positieve psychische gevolgen teweeg? Batja Mesquita: ‘Veel onderzoeken laten zien dat wanneer je bi-cultureel bent, je een rijkere en complexere denkwereld hebt. Je bent eerder in staat om verschillende perspectieven te combineren en te zien. Het geeft je een ander, genuanceerder beeld van de wereld. Maar alleen als je het aankan, anders is het stresserend.’
Het zou verplicht moeten zijn voor Belgische politici
‘Ik zou een ander mens zijn als ik in Antwerpen was gebleven’, bevestigt Ivo Victoria dat idee. ‘Mijn leven is totaal verandert doordat ik ben gaan schrijven, freelancer geworden ben. In België was dat ondenkbaar, daar werd het totaal niet gestimuleerd. Toen ik mijn ontslag gaf bij Mojo omdat ik meer vrijheid wilde voor mijn romans, werd dat toegejuicht.’ Zou hij het aanraden om een keer aan de andere kant van de grens te wonen? ‘Absoluut. Al was het maar om de relativiteit van je eigen problemen en het land van op afstand te kunnen bekijken. Voor Belgische politici zou het verplicht moeten zijn.’
Verfrissend, vermoeiend, blijvend
Het perspectief van de buitenstaander is zowel verfrissend als vermoeiend. En blijvend, hoezeer je ook integreert. Je kunt dat ook inzetten, zoals Ivo Victoria in zijn boeken de vervreemding als achterliggend thema heeft, of ter herwaardering van je culturele afkomst. Hoe anders is het lopen door een Leidse straat waarin alle huiskamergeheimen zich aan je prijsgeven tegenover de van oude verf bladderende rolluiken in een Antwerpse. Verbazing is een prettiger toestand dan ergernis.
Nog een laatste vraag aan Batja Mesquita. Stimuleert een creatieve geest een spoedige gewenning? ‘Er bestaat geen onderzoek naar, maar ik kan me voorstellen dat een nieuwe situatie minder bedreigend is omdat creatieve geesten meer open staan voor nieuwe ervaringen.’ En als het toch tegen zit kun je altijd nog in je zetel gaan zitten met een boek van Victoria.
BOEK – Over de verschillen tussen de Belgische en de Nederlandse cultuur valt smakelijk te discussiëren. In 2011 liet Huis De Buren negen Belgen en negen Nederlanders hun verhaal optekenen in het boekje ‘Beste Buren’. Daarin staat onder andere een getuigenis van Ivo Victoria. Ook schrijfster/illustratrice Joke van Leeuwen komt erin voor, wiens dichtbundel ‘Kind in Brussel’ (1999) over haar ervaringen als jonge emigrante verhaalt.
